“Những người không khóc sau khi xem Coco đều là những người không có tâm hồn”, – đó là thông điệp lan truyền trên Internet ngay sau khi Disney phát hành bộ phim nổi tiếng – Coco – vào cuối năm 2017.
Các luật sư và học giả sở hữu trí tuệ có hai lý do để rơi nước mắt khi xem kiệt tác này. Đầu tiên, đây là một câu chuyện xúc động về giá trị gia đình và thứ hai, bộ phim nói về âm nhạc, đặc biệt là âm nhạc đường phố mariachis và vai trò của bản quyền trong việc bảo vệ lợi ích của người sáng tạo.
Coco của Disney kể lại câu chuyện của Miguel Rivera, một cậu bé ham mê âm nhạc, nhưng bị gia đình cấm theo đuổi ước mơ vì những khó khăn họ gặp phải khi ông cố của Miguel dường như đã bỏ rơi gia đình để sống một cuộc sống trên sân khấu. Trong nỗ lực để thực hiện ước mơ, Miguel thấy hình ảnh tổ tiên trong thế giới thần bí bên kia. Đặc biệt, bản quyền nằm ở trung tâm của câu chuyện. Chỉ khi Miguel phát hiện ra những gì thực sự xảy ra với ông cố của mình – ông đã bị giết bởi người bạn thân nhất, người đã đánh cắp các bài hát của ông, hát chúng và trở nên nổi tiếng – sau đó gia đình của Miguel cho phép cậu bé theo đuổi con đường âm nhạc.
Quyền nhân thân
Ở cấp độ quốc tế, Công ước Berne về bảo hộ tác phẩm văn học và nghệ thuật (Điều 6bis) yêu cầu các thành viên phải cấp cho tác giả các quyền sau đây:
Quyền yêu cầu quyền nhân thân đối với tác phẩm họ đã sáng tạo; và quyền phản đối bất kỳ sự biến dạng hoặc sửa đổi tác phẩm có thể gây phương hại đến danh dự hoặc danh tiếng của tác giả (còn được gọi là quyền toàn vẹn).
Quyền nhân thân thuộc về mỗi tác giả. Ở nhiều quốc gia, các quyền này không thể được chuyển nhượng hay mất đi; tác giả có quyền này ngay cả sau khi họ đã chuyển giao quyền kinh tế của mình.
Ở một số quốc gia, quyền nhân thân được quy định trong luật pháp quốc gia vượt xa tiêu chuẩn quốc tế do Công ước Berne quy định. Mặc dù những điều này có thể khác với một quốc gia khác, nhưng chúng cũng đều bao gồm quyền công bố (quyết định liệu tác phẩm có được tiết lộ hay phát hành ra công chúng hay không), và thời gian công bố; quyền hủy bỏ tất cả các bản sao thương mại có sẵn của một tác phẩm đã xuất bản trước đó (đương nhiên, với khoản bồi thường tài chính thích hợp cho bất kỳ bên thứ ba nào); và quyền tiếp cận tác phẩm gốc trong trường hợp đó là tác phẩm độc bản, chẳng hạn như tranh vẽ hoặc tác phẩm điêu khắc.
Mức độ quan trọng của quyền nhân thân ở các quốc gia áp dụng hệ thống luật dân sự (civil law) vượt xa so với các quốc gia áp dụng hệ thống pháp luật thực định (common law) như Vương quốc Anh và Hoa Kỳ, nơi quyền kinh tế có tầm quan trọng lớn hơn nhiều. Ví dụ, tại Hoa Kỳ, cho đến khi thông qua Đạo luật Visual Artists Rights Act (VARA) vào năm 1990, các nghệ sĩ ở Hoa Kỳ có rất ít phương tiện pháp lý để bảo vệ sự toàn vẹn tác phẩm của họ. Và trong khi VARA đã cải thiện tình hình, nhưng vẫn khá hạn chế về phạm vi. Có thể có những khác biệt về quy định trong hệ thống civil law và common law, tuy nhiên quyền kinh tế và quyền nhân thân là hai mặt của một đồng xu. Quyền kinh tế là động cơ của hệ thống bản quyền, chúng đảm bảo rằng tác giả được trả thù lao về tài chính và có thể kiếm sống từ tác phẩm của mình. Như vậy, quyền kinh tế là động lực để người sáng tạo đầu tư thời gian, năng lượng và tài năng của họ vào việc làm phong phú thêm di sản văn hóa. Nhưng quyền nhân thân lại cung cấp cơ sở cho quyền kinh tế hoạt động. Hãy tưởng tượng một hệ thống bản quyền cho phép các nghệ sĩ sáng tác các bài hát mà khán giả yêu thích, nhưng lại bị các bên thứ ba chiếm đoạt, giả mạo quyền tác giả; hoặc trong giới nghệ thuật, một kiệt tác bị một bên thứ ba thêm hình ảnh biểu tượng của mình vào mà không có sự cho phép của nghệ sĩ. Hơn cả sự bất công khi không được công nhận là tác giả của tác phẩm mình tạo ra là tác giả sẽ không còn động lực để tạo ra tác phẩm mới nếu người khác có thể dễ dàng tự do hưởng lợi từ tác phẩm của mình.
Quyền nhân thân và di sản của Hector Rivera
Khi câu chuyện của Hector Rivera được mở ra, khán giả bị lôi cuốn vào một câu chuyện về tầm quan trọng của quyền nhân thân của tác giả, được thể hiện trong ngày giỗ, khi gia đình và bạn bè tụ họp để tưởng nhớ những người đã chết về sự tồn tại vĩnh cửu của họ. Trong nhiều hệ thống pháp lý, quyền nhân thân bảo vệ tác phẩm của tác giả trong suốt cuộc đời tác giả và cả sau khi tác giả qua đời.
Câu chuyện của Hector nêu bật những gì có thể xảy ra khi quyền nhân thân của tác giả bị xâm phạm và danh tiếng của tác giả có thể bị hủy hoại như thế nào khi có một kẻ mạo danh họ. Trong Coco, Hector từ một nhà soạn nhạc kiêm ca sĩ trở thành một kẻ lang thang không xu dính túi, trong khi kẻ chiếm đoạt tác phẩm của ông, Ernesto de la Cruz “vĩ đại” lại được miêu tả là nhà soạn nhạc và nhà biểu diễn mariachi nổi tiếng nhất trong lịch sử Mexico.
Một số người bác bỏ quyền nhân thân bởi vì nó không tạo ra bất kỳ thu nhập trực tiếp nào cho tác giả. Nhưng đối với một người làm nghề sáng tạo, quyền nhân thân là cực kỳ quan trọng, trong cuộc sống và cả sau khi họ qua đời, bởi vì quyền nhân thân bảo vệ mối quan hệ của tác giả với tác phẩm của mình – hiện thân của tài năng, sự sáng tạo của họ. Nếu không có quyền nhân thân, sự công nhận và sự bảo vệ, làm thế nào các tác giả có thể xây dựng danh tiếng của họ và ngăn chặn người khác xâm phạm chúng? Quan trọng hơn, làm thế nào để người làm nghề sáng tạo có thể chắc chắn về thù lao cho tác phẩm của họ khi mà quyền nhân thân của mình không được đảm bảo?
Coco là một đại diện mạnh mẽ của những thiệt hại và khó khăn thực sự có thể phát sinh khi quyền nhân thân bị xâm phạm. Trong Coco, ông cố của Miguel, Hector Rivera là một nhà soạn nhạc kiêm ca sĩ, những tác phẩm của ông bị đánh cắp bởi Ernesto de la Cruz, và ông trờ thành một kẻ lang thang không một xu dính túi.
Trong phim, khi Ernesto De la Cruz sát hại Hector Rivera, hắn không chỉ kết thúc cuộc đời Hector mà còn xóa đi tất cả ký ức, và toàn bộ di sản của Hector khi ăn cắp lời và bài hát của ông. Điều này được chứng minh bởi bài hát của Hector “Remember Me”, bài hát mà ông đã sáng tác cho con gái – bài hát tóm gọn sự độc đáo trong tác phẩm của Hector. Bởi vì hành động của Ernesto, gia đình của Miguel đã ghét âm nhạc vì tin rằng đó chính là nguồn gốc sự khó khăn của họ. Nhưng thực tế, không phải Hector đã bỏ rơi gia đình mình, mà đó chính là do hành động đạo văn cực đoan.
Như đã đề cập ở trên, quyền nhân thân cũng đóng một vai trò quan trọng sau khi tác giả qua đời, nó cho phép những người thừa kế của tác giả bảo vệ tác phẩm. Bằng cách mô tả một thế giới trong đó người chết không thể bảo vệ quyền lợi của mình, bộ phim nhấn mạnh tầm quan trọng của các quy tắc và thủ tục pháp lý để bảo vệ quyền riêng tư, quyền tác giả, tính toàn vẹn, quyền tiếp cận và phẩm giá của tác phẩm gốc của tác giả trong cuộc đời tác giả.
Hãy tưởng tượng có bao nhiêu câu chuyện như Hector thực sự diễn ra trong thế giới thực. Đạo văn chính là kẻ thù lớn nhất đối với quyền nhân thân của tác giả, là một trong những loại vi phạm khó phát hiện nhất. Bởi vì các tác giả thường có hiểu biết kém về luật bản quyền và bởi vì người vi phạm luôn cố gắng che giấu hành vi của họ. Hai yếu tố này gây khó khăn cho các luật sư để chứng minh rằng vi phạm đã thực sự xảy ra.
Người ta cũng có thể chỉ ra những điểm tương đồng giữa quyền nhân thân trong Coco và sự tăng lên về số lượng những nhà văn ma chúng ta thấy ngày nay. Các nhà văn ma tạo ra một tác phẩm, thay mặt cho một bên thứ ba để giành lấy lấy tiền và hiểu rằng sự đóng góp của họ cho tác phẩm đó không được công nhận. Thuật ngữ “ma” bây giờ cũng có thể được áp dụng cho các nhà thơ trữ tình, biên kịch, họa sĩ, nhà điêu khắc và nhiều nhà sáng tạo khác. Thuật ngữ “nhà văn ma” rất phổ biến trong các hệ thống common law. Tuy nhiên, trong các hệ thống civil law, chúng không được công nhận, vì bản chất không thay đổi về quyền nhân thân là nó không thể từ bỏ hay chuyển giao.
Trong hành trình nỗ lực thực hiện ước mơ, Miguel thấy hình bóng mình trong những người đi trước ở thế giới bên kia, nơi cậu phát hiện ra những gì thực sự xảy ra với ông cố của mình. Bản quyền và quyền nhân thân chính là trọng tâm chủ yếu của bộ phim.
Giáo dục trẻ em về đạo đức
Câu chuyện của Hector là một đại diện mạnh mẽ về những ảnh hưởng và khó khăn thực sự có thể phát sinh khi quyền nhân thân bị vi phạm. Có ít nhất ba điểm nhấn trong phim: sự phát hiện rằng ông cố của Miguel chính là Hector Rivera, một nhà soạn nhạc và ca sĩ Mariachi nổi tiếng; sự khám phá rằng Coco là con gái của Hector; và việc Miguel giải thích về “Remember Me” cho bà của mình, mẹ Coco. Sau khi bộ phim kết thúc, khán giả vẫn còn tự hỏi điều gì sẽ xảy ra với Ernesto de la Cruz. Nhưng may mắn thay, kết thúc bộ phim là một happy ending, từ góc độ pháp lý. Đầu tiên, chúng ta thấy ngôi mộ vô chủ của Ernesto bị treo dòng chữ “bỏ quên”, bị bao phủ trong mạng nhện và bụi. Thứ hai, một hướng dẫn viên du lịch giải thích cách Miguel (cùng với sự giúp đỡ của những lá thư mà mẹ Coco nhận được từ cha cô) đã vạch trần những hành vi vi phạm của Ernesto và khôi phục danh tiếng cho Hector Rivera.
Tất nhiên, Coco đã làm hài lòng những người hâm mộ Disney, nhưng nó cũng gửi một thông điệp mạnh mẽ cho trẻ em về tầm quan trọng của quyền nhân thân và hậu quả của việc không tôn trọng quyền đó. Các nhà làm phim thường bị tác động bởi tầm quan trọng về kinh tế của quyền sở hữu trí tuệ trong phim, tuy nhiên quyền nhân thân lại thường bị bỏ quên ở trong bóng tối. Và Coco đã phá vỡ khuôn mẫu đó.
Những bộ phim dành cho trẻ em như Coco là một công cụ mạnh mẽ để cải thiện sự hiểu biết về vai trò và tầm quan trọng của quyền sở hữu trí tuệ và tác động mà vi phạm có thể ảnh hưởng đối với tác giả và gia đình của họ.
Những đứa trẻ khi xem bộ phim như Coco có tâm trí cũng giống như bọt biển; chúng sẽ hấp thụ tất cả mọi thứ. Phim và chương trình truyền hình là những phương tiện mạnh mẽ để giải thích các giá trị đạo đức cho trẻ em. Trong một ngành công nghiệp thường xuyên bị vi phạm bản quyền và đạo nhái, phim là một cách thông minh để nâng cao hiểu biết về vai trò, tầm quan trọng của quyền sở hữu trí tuệ cũng như bản quyền và gây ấn tượng với trẻ em về tác động có thể gây ra cho tác giả và gia đình của họ.
Có thể cho rằng, thiệt hại do vi phạm quyền nhân thân không thể so sánh với việc vi phạm quyền kinh tế, nhưng Coco thể hiện sự tương tác chặt chẽ giữa các quyền. Thực tế là di sản của Hector đã bị mất vì quyền nhân thân của ông bị xâm phạm có nghĩa là gia đình ông cũng không nhận được tiền bản quyền hợp pháp từ những bài hát mà Hector sáng tác mà Ernesto đã đánh cắp. Từ đấy, chúng ta thấy rằng quyền kinh tế không thể hoạt động hiệu quả nếu như không có quyền nhân thân.
Những thông điệp mạnh mẽ này sẽ được hàng ngàn gia đình xem bộ phim tiếp nhận và rất có thể, họ sẽ ghét hình tượng Ernesto De la Cruz vì hành động của hắn và luôn có suy nghĩ ăn cắp bài hát và lời bài hát của một nghệ sĩ có thể mang lại sự bất hạnh và bi quan cho tác giả và gia đình của họ. Bằng cách diễn tả vấn đề này trong các bộ phim của trẻ em, các nhà làm phim đã giúp cho những thế hệ công dân mới có được nhận thức về bản quyền. Đó là giá trị được mang lại cho khán giả xem những bộ phim như Coco .
Mọi luật sư và học giả về sở hữu trí tuệ (kể cả những người đã cho con mình đến xem Coco) luôn có một hi vọng rằng: “Một ngày khi con trai hay con gái của chúng tôi có mong muốn trở thành một nghệ sĩ, nhà soạn nhạc hay nhà văn, chúng tôi cũng không phải hoảng sợ, thay vào đó có thể bình tĩnh với niềm tin rằng tác phẩm của chúng sẽ được tôn trọng và bảo vệ” và rồi có thể ủng hộ, cổ vũ chúng “Thật là một ý tưởng tuyệt vời!”.
(WIPO)
Nguồn hình ảnh: Disney movies
